Kruudmoes is een overblijfsel van een van de gerechten die, voor de doorbraak van de aardappel eind 1700, het dagelijks voedsel in Nederland uitmaken. De pap werd gemaakt van meel of grutten uit boekweit, rogge, haver of gerst. Het water in de pap kon geheel of gedeeltelijk worden vervangen door melk of karnemelk. In het geval van kruudmoes werden er vlees en fijn gehakte kruiden door gedaan. Deze kruiden werden gebruikt als smaakmaker en golden als versterkend.
Dit in tegenstelling tot gewone groenten, die in vroeger eeuwen als ongezond bekend stonden en die men weinig at. Een onmisbaar kruid in kruudmoes is roomse kervel (Myrrhis odorata), te herkennen aan de harige bladeren en fijne anijsgeur. Volgens uit Uittien (1930) die een grondige veldstudie deed naar kruudmoes, “kan men dus met 99 % zekerheid zeggen, dat als men ergens Myrrhis in de tuin ziet, er kruudmoes gegeten wordt.”. Roomse kervel moet omstreeks eind 16e eeuw in de kruidentuinen in Oost-Nederland zijn entree hebben gedaan, waarschijnlijk te vervanging van de lastig te kweken eenjarig kervel (Anthhriscus cerefolium).
In het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen wordt een stoofpotje nog steeds op een petroleum stelletje gemaakt.
ONTSTAAN VAN KRUUDMOES
Of de huidige kruudmoes in die periode is ontstaan valt niet te zeggen. In een 18e eeuwse encyclopedie wordt een dergelijke “Moes”beschreven, gemaakt van fijngesneden vlees met kruiden en groente gestoofd in bouillon. Een boek uit 1769 vermeldt: “diergelijke kruiden-moesen is men gewoon in Hoog-duitschland en elders op groene of witte donderdag voor Paaschen al een noodwendige zaake, door een oudt gebruik te bereiden”. In ieder geval was kruudmoes oorspronkelijk wijder verbreid dan tegenwoordig. Op het Groningse Hoogland kende men kruudjemoes waar behalve kruiden ook gehakte boerenkool doorheen ging. Ook de Drentse kortmous bevatte fijngesneden kool, maar geen kruiden.
Gebruik
Kervel
Kruudmoes wordt vooral gegeten in de lente en zomer. Dan zijn er verse kruiden beschikbaar. Kruudmoes wordt koud of lauw opgediend, afhankelijk van het weer. Meestal roert men er, na het opscheppen, een lepel bruine suiker of stroop door. Bij veel mensen was kruudmoes vroeger zondagskost, omdat het een dag van te voren kon worden klaargemaakt. Om die reden werd het ook wel meegenomen naar het land. Een oude vrouw uit Overijssel verteld dat bij haar thuis omstreeks 1940, kruudmoes werd gegeten in de zomermaanden, “als de oude aardappelen op waren en de nieuwe nog te duur of moeilijk te verteren waren”.
Tot voor enkele decennia werd kruudmoes vrijwel uitsluitend thuis gemaakt voor eigen gebruikt. Wie zelf geen kruidentuin had, kon speciaal kruudmoesmengsel bij de groenteboer halen. De afgelopen decennia hebben slagers op het Overijsselse en Gelderse platteland in toenemende mate de bereiding weer te hand genomen. Hierdoor is kruudmoes veranderd van gerecht tot een ambachtelijk streekproduct. Vanaf 1968 wordt op de folkloristische Bottermarkt in Raalte, elke woensdag in juli en augustus door vrijwilligers grote hoeveelheden kruudmoes verkocht aan de inwoners en toeristen.
Andere namen
Kruuitmoes, Kroetmoes, Melkmoes (randmeren), Groenmoes (Genemuiden), Kruudjemoes. Mouskebrij (Groningen).
Tekst: Traditionele streekproducten.
