Bij het sinterklaasfeest hoort speculaas, zowel als kleine koekjes als in de vorm van grote ‘vrijers’ en ‘vrijsters’, die nog herinneren aan oude erotische riten bij de midwinterfeesten. Zoals ook de royaal gestrooide pepernoten een oud vruchtbaarheidssymbool zou zijn. De naam stamt uit het Latijn: speculum, spiegelbeeld, omdat de uiteindelijke koek een spiegelbeeld is van de houten ‘prent’, de speculaasplank waar het deeg in gedrukt wordt. De oudste bronnen betreffende speculaas spreken ook van bruiloften en kermis. De laatste decennia is het echter normaal geworden het hele jaar door speculaas te eten. Vooral bij de koffie of thee, bij ijs of fruitsalade.
Speculaas wordt voornamelijk in Nederland en België gemaakt en gegeten. Ook in het Duitse Westfalen en het Rijnland, Luxemburg en Noord-Frankrijk.
Elke bakker had zijn eigen recept voor speculaaskruiden. Als basis voor de speculaaskruiden werden eigenlijk wel dezelfde specerijen gebruikt, maar de verhouding verschilde. Een verhouding die tot het bedrijfsgeheim van de bakker behoorde en dat werd gekoesterd als een waardevolle schat. De speculaas is dan ook in het hele land in verschillende varianten te vinden: Gevulde speculaas, speculaasbrokken, speculaaskoekjes, speculaaspoppen en natuurlijk de kruidnootjes. Doordat de specerijen in die tijd erg duur waren was het erg lang een luxe om speculaas te serveren bij de koffie. Een bijzonder en uniek stuk Hollands cultuurgoed zijn speculaasplanken. In een plat stuk hout werden figuurtjes en symbolen uitgesneden om speculaaskoekjes vorm te geven.
De symbolen op de planken werden ook gebruikt om maatschappelijke gebeurtenissen uit te beelden en misschien ook wel om politieke statements te maken. Het bekendste vormpje voor een speculaas is natuurlijk de molen. Maar ook symbolen van vruchtbaarheid of mythologische figuren zoals de zeemeermin werden veel gebruikt. In de meeste speculaaskruiden zijn kaneel, nootmuskaat, kruidnagel, gemberpoeder en witte peper vertegenwoordigd. De een doet er nog kardemom bij, de ander anijs en weer een ander gaat aan de slag met foelie of koriander.
